Analiza odchyleń
Polega na przeciwstawieniu wielkościom planowanym wyników faktycznych i, po ich wzajemnym porównaniu, na wskazaniu zaistniałych odchyleń oraz ich przyczyn. Prawidłowo przeprowadzona analiza odchyleń wskazuje tylko te odchylenia i ich przyczyny, które swoimi decyzjami spowodował kierownik ocenianego centrum odpowiedzialności, nazywając je odchyleniami kontrolowanymi. Jest ona traktowana jako jeden z kluczowych instrumentów kontroli wyników, stosowanym podczas oceny realizacji planów przedsiębiorstwa podejmowanej w trzech fazach: rozpoznania (stwierdzenia, czy i gdzie powstało odchylenie), diagnozy (analizy, poznania przyczyn) oraz terapii (jakie przedsięwziąć środki działania). Rozpoznanie skupia się na ustaleniu, jakie okoliczności towarzyszyły realizacji planu: jakie osiągnięto wyniki, w jakich zewnętrznych i wewnętrznych warunkach następowała jego realizacja. Ich prawidłowe rozpoznanie przesądzi o tym, czy controller i kierownik budżetowanej jednostki skierują uwagę i wysiłek na właściwy problem. Przedmiotem diagnozy jest interpretacja, która powinna dostarczyć odpowiedzi na pytanie, jak doszło do faktów ustalonych podczas rozpoznania, jakie czynniki odegrały kluczową rolę, jaki będzie ich wpływ na przyszłe wyniki w przypadku kontynuacji planu w dotychczasowym kształcie. Terapia, stanowiąca ostatnią fazę procedury oceny realizacji planu, rozpoczyna się wraz z pytaniem, jakie wyniki można jeszcze osiągnąć oraz jakich środków i przedsięwzięć one wymagają. Jej istotą jest wypracowanie, w odpowiedzi na sygnały dostarczone przez odchylenia, propozycji konstruktywnych, zorientowanych na przyszłość działań, które z jednej strony powinny być zorientowane na wyeliminowanie rozwiązań, które stały się przyczyną powstałych odchyleń i leżały u podłoża utraty panowania nad procesem powstawania wyników w ocenianej jednostce. Z drugiej strony pozwolą zredukować odchylenia powstałe podczas dotychczasowej realizacji planu.
