Dźwignia operacyjna (degree of operating leverage, DOL)

Dotyczy struktury aktywów i ich wykorzystania przez przedsiębiorstwo w tworzeniu wartości przedsiębiorstwa. Wzrost wykorzystania posiadanych zdolności produkcyjnych powoduje względną zmianę kosztów stałych, co daje więcej niż proporcjonalną zmianę zysku przed spłatą odsetek i opodatkowaniem EBIT w porównaniu do tempa zmiany wielkości przychodów netto ze sprzedaży. Dźwignia operacyjna odnosi się do proporcji kosztów stałych w kosztach całkowitych. Jeśli założymy ich niezmienność, możemy zauważyć, że wyższa dźwignia operacyjna stanowi o wyższej zmienności zysków, która znajduje odzwierciedlenie w wyższym ryzyku. Jednak dźwignia operacyjna sama z siebie nie tworzy ryzyka, jedynie je potęguje. Jeśli przychody netto ze sprzedaży nie są niepewne, to dźwignia nie kreuje ich niepewności. Jeśli jednak sprzedaż jest niepewna, to wysoka dźwignia podwyższa ryzyko operacyjne i zmienność zysku. W celu ustalenia stopnia dźwigni operacyjnej mierzymy, jak szybko zysk przed spłatą odsetek i opodatkowaniem EBIT zmienia się, gdy zmieniają się przychody netto ze sprzedaży. Oblicza się go następująco:

W ujęciu statycznym:

DOL = (S – kz) : (S – kz – ks) = MC : EBIT

gdzie:
S – sprzedaż, przychody ze sprzedaży,
kz – koszty zmienne,
ks – koszty stałe,
MC – marża zysku,
EBIT – zysk przed spłatą odsetek i opodatkowaniem,

W ujęciu dynamicznym:

DOL = %DEBIT : %DS

gdzie:
DEBIT – procentowy przyrost zysku przed spłatą odsetek i opodatkowaniem,
DS – procentowy przyrost przychodów netto ze sprzedaży.

Należy zauważyć, że związki między zmianami wielkości przychodów ze sprzedaży i zysku EBIT nie są proporcjonalne, ponieważ w określonych przedziałach zdolności wytwórczej poziom kosztów stałych utrzymuje się na niezmienionym poziomie bez względu na wielkość przychodów netto ze sprzedaży. Występuje wtedy rozkładanie się kosztów stałych w danym przedziale wielkości produkcji na rosnącą liczbę jednostek wyrobu wraz ze wzrostem wielkości przychodów netto ze sprzedaży. Im wyższy jest udział kosztów stałych w przychodach netto ze sprzedaży, tym większe różnice występują między przyrostem tych przychodów i przyrostem EBIT. Jeśli udział kosztów stałych w kosztach całkowitych jest wysoki, to wrażliwość EBIT na wahania przychodów ze sprzedaży jest również wysoka. I odwrotnie: przy niskim udziale kosztów stałych w kosztach całkowitych występuje niska wrażliwość EBIT na wahania przychodów netto ze sprzedaży.